Simbol puta, prijelaza, uzdizanja i pada (spuštanja), stepenice su prisutne u umjetnosti stoljećima: od egipatskih piramida, preko renesansnih prikaza nebeskog uspona, pa sve do suvremenih umjetničkih ostvarenja. One su prisutne i kao arhitektonski element, a i u arhitekturi njihova je simbolika višeslojna.

U arhitektonskom smislu, stepenice su konstruktivni element, odnosno poveznica katova nekog objekta – pomoću njih se penjemo ili spuštamo na viši ili niži kat. Upravo ta njihova jednostavna funkcija – odlazak na kat više ili niže – može se simbolički tumačiti kao naše duhovno i moralno uzdizanje ili pad.

U svijesti drevnih naroda, pretpostavlja se da su one predstavljale os svijeta – vezu između zemaljskog i nebeskog, odnosno između čovjeka i božanskog. Ovakva su shvaćanja bila prisutna u kulturama diljem svijeta, od Egipta pa sve do australskih domorodačkih tradicija. Budući da vizualni izgled stepenica snažno podsjeća na egipatske piramide, na brojnim likovnim prikazima prikazane su duše pokojnika kako se uspinju stepenicama – najčešće na sedam ili devet razina – prema Ozirisovu prijestolju, čime se metaforički označava duhovno uzdizanje, odnosno prijelaz u višu sferu postojanja.

Stepenice su prisutne i u arhitekturi grčkih hramova, gdje ne služe samo kao sredstvo prijelaza, već simbolički i kao priprema za ulazak u sveti prostor.

U arhitekturi, osim funkcionalnosti, stepenice mogu pridonijeti monumentalnosti, biti element arhitektonskog dojma, ali i dekorativnosti. Tako u arhitekturi nalazimo i primjere spiralnih stepenica. Osim što imaju estetsku funkciju, njihovo kretanje u spirali simbolički je značajno: uspinjanje koje se oslanja na nosivi stup – simbol filozofskog načela, isposničkog pravila, određene vještine ili ljubavi.

Rembrandtova slika „Filozof u meditaciji“, jedno od njegovih najmističnijih djela, predmet je različitih tumačenja upravo zbog spiralnih stepenica u pozadini. Stariji zamišljeni muškarac koji sjedi pokraj prostora obasjanog svjetlom koje dolazi izvana, nalazi se u interijeru kojim dominira spiralno stepenište. Budući da je gornji dio stepeništa u tami, nije jasno kamo ono vodi – doslovce na kat iznad, ili metaforički u tamu.

Giovanni Battista Piranesi, talijanski arhitekt i grafičar, bio je poznat po svojim fantastičnim prikazima – od stvarne arhitekture do prizora nalik na noćne more, poput zatvora, gdje prikazuje prolaze, okove, lance, mostove te spiralne stepenice koje se uzdižu do vrtoglavih visina, stvarajući atmosferu nelagode, zarobljenosti i napetosti.

U Hitchcockovom filmu „Vertigo“ iz 1958. godine, spiralno stepenište u zvoniku djeluje kao snažan vizualni i psihološki motiv koji u sebi sadrži osjećaj vrtoglavice i unutarnje zarobljenosti. Ta simbolika izrazito podsjeća na Piranesijeve grafike iz serije „Carceri d’invenzione“, u kojima spiralne stepenice ne vode prema oslobođenju, već dublje u labirint podsvijesti, tamu i tjeskobu.

Iako nema potvrde da je Hitchcock izravno referirao na Piranesija, srodnost u vizualnom jeziku i atmosferi je neupitna – u oba slučaja stepenice nisu samo arhitektonski elementi, već metafore unutarnjeg stanja i besciljnog uspona koji, čini se, nema izlaza. Tako se stepenište, u oba slučaja – i u filmu i na grafici – pretvara u simbol ništavila, iluzije napretka i zatvorenog kruga psihološke dezorijentacije.

Iako stepenice često simbolički doživljavamo kao uspon, odnosno kao put prema gore – ka osobnom i duhovnom napretku – zaboravljamo da se njima možemo i spuštati, odnosno nazadovati. Stoga ih možemo tumačiti kao poveznicu triju svjetova: ovozemaljskog s nebeskim ili podzemnim. Ovisno o našim postupcima u ovozemaljskom životu, ovisi hoćemo li stepenicama poći prema gore ili ćemo se spustiti dolje.

Na kraju, stepenice su svakako mnogo više od arhitektonskih motiva; one su univerzalni simbol prijelaza. Ovisno o kontekstu, mogu označavati uspon prema prosvjetljenju, ali i vrtoglavi pad u tjeskobu ili duhovnu prazninu.

Marija Saičić

Literatura:

- Larousse - Mali rečnik simbola, Nanon Garden - Rober Olorenšo - Žan Garden - Olivije Klajn, Laguna, Beograd, 2011.

https://www.prozorivrata.com/put-ka-nebu-simbolika-stepenica-u-mitskom-poimanju-sveta/ posjet 28. 8. 2025. godine