Još od perioda antike, filozofi su se bavili shvaćanjem i estetikom umjetnosti iz čega nastaje: Mimesis-antički pojam koji u najgrubljem prijevodu predstavlja oponašanje stvarnosti u likovnoj umjetnosti. Upravo iz tog oponašanja stvarnosti nastajali su različiti likovni žanrovi, koji su kroz dugi niz vremenskih epoha prikazivani na različite načine, inovativnim tehnikama, a za razvitak novih likovnih pravaca nosi sa sobom svojevrsni prikaz ovih žanrova. Baš jedan takav žanr je upravo mrtva priroda koja se javlja još u periodu antike, dok je u renesansi još uvijek dio portreta ili pejzaža, u baroku se u potpunosti razvija kao samostalna slikarska vrsta. Uglavnom je imala simboličko ili religijsko značenje, a neki od najzanimljivijih prikaza su svakako bili stolni aranžmani odnosno bogate kompozicije voća.

Biljka koja je često prikazivana, ne samo kao motiv mrtve prirode, već i detalj u mnogim portretima i pejzažima je grožđe i vinova loza. Za vinovu lozu smatra se da potiče iz okoline Kaspijskog mora ili južne Europe. Uzgajali su je Feničani, a preko Grčke je stigla i na jadranske otoke, Siciliju i apeninski poluotok. Vinova loza se prije 6000 godina uzgajala u Egiptu.

Njen prikaz u likovnoj umjetnosti počinje još u Egiptu  (primjer: Scene berbe grožđa iz grobnice Nakhta) preko perioda antike, pa sve do danas. Da se simbol vinove loze i grožđa koristi već tisućama godina svjedoči i povijest umjetnosti putem koje danas saznajemo o likovnim prikazima ove biljke, od prvih momenata umjetničkog stvaralaštva, pa sve do danas. Još na prikazima zidnog slikarstva možemo uočiti vinovu lozu i grožđe: u tom periodu su simbolirale  plodnost, ukoliko bi grožđe bilo naslikano crvenom bojom, predstavljalo bi žrtvu. Sumeri su znak života prikazivali listom vinove loze. U grčkoj mitologiji vinova loza koja posjeduje petokrake listove, predstavljala je stvaralačku ruku Ree-boginje zemlje. Smatra se da je Dionis, otplovivši za Egipat ponio sa sobom vinovu lozu, kao i u Indiju: gdje je ljude naučio vinogradarstvu. Upravo zbog toga je grčki bog Dionis, rimski Bahus, u likovnim ostvarenjima često prikazivan sa vinovom lozom (u rukama ili kosi, odnosno na glavi).

Ova biljka (poput masline, palme, nara…) je svoju simboliku našla u mnogim religijama, a samim tim i likovne prikaze u sakralnoj umjetnosti. Neke od njih su židovske legende koje su posvećene upravo vinovoj lozi: ona se smatrala za jedno od mesijanskih stabala. U kršćanstvu se spominje u Starom i Novom zavjetu; a njena simbolika je uglavnom predstavljala plodnost i prosperitet. Upravo zbog njene simbolike, nakon priznavanja kršćanstva, u umjetnosti Rimskog carstva vinova loza i grožđe počinju  se prikazivati na mnogim grobovima i mozaicima.

Neki od najznačajnijih prikaza ove likovnih biljke su upravo u periodu renesanse i baroka. Michelangelo Buonarroti je izvajao skulpturu Bahusa, u čiju je dekoraciju uključio bršljan i grožđe. Diego Velazquez je u svojoj bogatoj likovnoj kompoziciji “Trijumf Bahusa” koja prikazuje boga Bahusa okruženog s više figura, prikazao ukrašenog upravo bujnim grožđastim vijencem. Ipak, prikaz vinove loze i grožđa najvjernije i najčešće je prikazivao barokni slikar Caravaggio. Neovisno da li je radio portrete, poput  “Prodavca voća” i “Baha” gdje zrelo grožđe i  zdravi listovi vinove loze, sugeriraju mladost i punu snagu portretiranog. Pored tih portreta on je naslikao i portret pod nazivom “Bolesni Bah”, ali ovog puta sa odsustvom vinove loze u kosi (suprotno od kanona); grožđe je prisutno jedino kao detalj u rukama portretiranog i na stolu. Međutim, Caravaggio nije samo koristio grožđe kao detalj pri slikanju portreta; njegove mrtve prirode poput “Korpe sa voćem” pokazuju njegovo razumijevanje i osjećaj za (mrtvu) prirodu. Lišće i grožđe u slikarstvu nisu prikazivani samo kroz mitološki svijet Boga vina, ljupkost prirode prikazivana je kroz mnoge pejzaže, poput vinograda Van Gogha.

Vinova loza koja je simbol plodnosti, prosperiteta, promjene i blagostanja, kao i grožđe koje se simbolički i tradicionalno vezuje za obilje i plodnost, i dan danas su tema mnogih modernih umjetnika, koji ovu biljku prikazuju različitim likovnim tehnikama. Jedan  od najzanimljivijih je svakako prikaz grožđa i petokrakog lista vinove loze u kamenu crnogorskog skulptora Marka Petrovića Njegoša. Pored njega mnogi slikari čija je tematika Mediteran ili mrtva priroda inspiraciju pronalaze baš u ovoj biljci.

Međutim, ono što je još više inspirirao likovne stvaraoce je konačni produkt koji daje ova biljka a to je vino; te se grožđe i vino smatraju filozofijom života koje imaju svoju kulturu, tradiciju, povijest…

Nastavit će se…

Povjesničarka i teoretičarka umjetnosti Marija Saičić

Izvori:

1.  http://www.artnit.net/flora-doma/item/5474-simbolika-vinove-loze-i-gro%C5%BE%C4%91a.html     https://hr.m.wikipedia.org/wiki/Vinova_loza
2. Robert Grevs, Grčki mitovi, Familet, Beograd, 2002. godine
3. Stefano Cufi, Karavađo, Knjiga komerc, Beograd, 2012. godine